De herdenking dit jaar in Europa van de meedogenloze aanvallen op het World Trade Center en het Pentagon op 11 septemberth Het jaar 2001 werd niet zozeer gekenmerkt door de relatief vervelende herdenking van de slachtoffers die zij maakten, maar door verschillende uitingen die de islam in twijfel trokken.
Het is onmiskenbaar dat de nasleep van de “aanslagen van 9 september” een golf van religieuze retoriek heeft gezien. De regering-Bush verdedigt haar oorlogszuchtige politiek als een morele kruistocht om de “door God gegeven” democratie in de wereld te brengen, en roept oppositie op die niet zelden voorkomt in de frasen van de Jihad. Deze groeiende aantrekkingskracht van religieuze interpretaties van de geopolitiek heeft onder andere geleid tot vijandig onderzoek naar de islam, vaak bedoeld om de onverenigbaarheid ervan met de democratie en andere zogenaamd westerse waarden te bewijzen.
Dit doet uiteraard denken aan de veel aangevoerde hypothese van de ‘botsing der beschavingen’, zoals deze werd bedacht door Samuel Huntington. Voorstanders van dit idee stellen dat, omdat de wereld verdeeld is in zo'n zes culturele blokken waartussen oppositie onvermijdelijk is, botsingen tussen het westerse en het islamitische blok op handen zijn. De aannames van deze theorie, met name het bestaan van zoiets als monolithische culturele blokkades, kunnen zo vernield zijn dat ze volledig onsubstantieel zijn geworden – zie bijvoorbeeld het gezaghebbende “De botsing van definities"– de eenvoud ervan lijkt het tot de status van een self-fulfilling prophecy te hebben gebracht.
Dus op 11 septemberth dit jaar planden een groot aantal organisaties een manifestatie tegen de “islamisering van Europa” in Brussel. Op het eerste gezicht geeft dit initiatief uitdrukking aan een legitieme – hoewel niet noodzakelijk urgente – zorg. Niettemin is het een voorbeeld van de op identiteit, cultuur of beschaving gebaseerde analyses waarin steeds meer mensen hun toevlucht lijken te zoeken. Het illustreert eveneens de uiterste voorzichtigheid die deze monolithische interpretaties vereisen. Het is niet verwonderlijk dat op dit door xenofobie geteisterde continent het initiatief, genomen door rechtse organisaties en christelijke integristen, al snel werd opgepikt door ronduit racistische of fascistische organisaties en partijen – in die mate dat Udo Ulfkotte, de oorspronkelijke initiatiefnemer, ontslag nam bij het idee. en accepteerde het uiteindelijke verbod op deze mars.
Een tweede gebeurtenis verdient echter veel meer onze aandacht. Op dezelfde dag verenigden ex-moslimorganisaties uit verschillende Europese landen zich in Den Haag (Nederland) om te assisteren bij de officiële oprichting van het Nederlands Comité van ex-moslims (alleen de steungroep ervan heeft een website) en bracht een gezamenlijke verklaring uit waarin werd opgeroepen tot tolerantie en vrijheid tegen de islamitische onderdrukking.
Deze lancering volgde op maandenlange commotie rond de hoofdpersoon van deze commissie, Ehsan Jami, die werd lastiggevallen na een interview waarin hij verklaarde dat de Profeet, indien beoordeeld naar de huidige maatstaven, veroordeeld zou worden voor misdaden tegen de menselijkheid. Opvallend genoeg weigerde de Nederlandse sociaal-democratische partij haar lid te steunen op grond van het feit dat zijn uitspraken beledigend en respectloos jegens moslims waren. Hoewel dit feit niet de kern van de zaak is, leidde dit tot een voortdurend maatschappelijk debat over de vrijheid van religie, tolerantie en de acceptatie van religieuze regels (in een multiculturele samenleving), zoals de islamitische regel die afvalligheid verbiedt.
De islam staat inderdaad niet toe dat men uit de religie stapt. Iemand die de Umma verlaat, wordt vogelvrij verklaard en roept de doodstraf op. Om deze niet benijdenswaardige toestand te herstellen, moeten ex-moslims in Groot-Britannië, in Duitsland en andere landen hebben groepen van gelijkgestemden opgericht. Deze groepen proberen tegelijkertijd aandacht te krijgen voor hun positie en de vrijheid van godsdienst te bevorderen.
Op hun en andere websites (een ander voorbeeld is Afvalligen van de islam) discussies over de gronden waarop zij de islam verlieten, worden vaak besproken. Minstens twee springen in het oog. Aan de ene kant de inconsistenties die te vinden zijn in de Koran en de Hadith of in de Islam in het algemeen, aan de andere kant de voorschriften en beperkingen die gepaard gaan met het naleven van deze religie. Daarom is de uitkomst van hun afvalligheid niet noodzakelijkerwijs atheïsme, maar kan het net zo goed een andere religie zijn. Dit kan hun claim op godsdienstvrijheid echter alleen maar versterken. De forums die aan deze website zijn gekoppeld ademen de geest van open discussie die uit deze vrijheid moet voortvloeien.
Dus terwijl de deelnemers aan het eerste evenement zouden zweren bij virulente aanvallen op de islam als zodanig, vaak gegrondvest op het reactionaire christendom en omgeven door de stank van extreemrechts racisme, lijkt het tweede evenement een veel veelbelovender en interessanter evolutie te benadrukken. Hoewel er een tendens bestaat om op te roepen tot verlichting in de islam, is deze vaak gebaseerd op een overbodige observatie van de spanningen die voortvloeien uit de confrontatie tussen verschillende – om het woord te gebruiken – beschavingen. Door het ongeïnformeerde benadrukken van dit conflict worden eenvoudigweg de ontwikkelingen over het hoofd gezien die daadwerkelijk plaatsvinden. De confrontatie van eeuwenoude geloofssystemen zoals de islam en de hedendaagse leefwerelden kan alleen maar resulteren in het blootleggen van discrepanties. De kloven die uit deze confrontatie voortvloeien lijken voedingsbodems te worden voor vruchtbare, endogene vrijdenkersbewegingen, waarvan de breedte kan worden gemeten door diverse internetfora.
Joris Verschueren
* Een gratis maar verkorte versie van dit artikel is te vinden hier (externe link). Er is een gratis maar verkorte versie in het Duits te vinden hier (externe link).