Vrijheid van meningsuiting en informatie: bestrijding van nepnieuws en desinformatie

Datum / 2020
Relevante instelling / Organisatie voor veiligheid en samenwerking in Europa

Humanisten Internationaal

OVSE Aanvullende Menselijke Dimensiebijeenkomst (SHDM) II over vrijheid van meningsuiting, media en informatie

22 - 23 juni 2020

Vrijheid van meningsuiting, onafhankelijkheid van de media en feitelijke berichtgeving zijn nu meer dan ooit nodig. Dit was deels te danken aan de moed van klokkenluiders als Li Wenliang die – in strijd met de Chinese censuurwetten – het publiek voor het eerst waarschuwden voor de gevaren van Covid-19 en regeringen in staat stelden vroegtijdige preventieve maatregelen te nemen.^[1] In het licht van een catastrofale mondiale pandemie kan de vrijheid van meningsuiting levens redden.

Niettemin hebben talrijke regeringen in de OVSE-regio, onder dekking van de pandemie, de tegenovergestelde aanpak gevolgd. In plaats van transparantie aan te moedigen, hebben ze de persvrijheid hard aangepakt; in veel gevallen worden zware straffen opgelegd aan degenen die deze censuurwetten durven te trotseren.

Hoewel er mogelijk een legitiem belang voor de volksgezondheid bestaat bij het bestrijden van gevaarlijke desinformatie over het virus, moet elke beperking van het recht op vrijheid van meningsuiting de toets van noodzakelijkheid, wettigheid en evenredigheid doorstaan.^[2] Veel regeringen in de OVSE-regio hebben deze essentiële criteria te gemakkelijk genegeerd bij het aannemen van zogenaamde desinformatiewetten en hebben ze in plaats daarvan gebruikt om hun burgers aan te vallen, te arresteren en vast te houden, met name journalisten, politieke activisten en leden van de medische beroepsgroep. Andere autoritaire regeringen lijken zich meer bezig te houden met het consolideren van hun eigen greep op de macht. Hun doel is om het publieke verhaal over hun reactie op het virus strak te controleren, en daarbij handelen ze onder de valse premisse dat het onthullen van welke overheidsmisstap dan ook een bedreiging is voor de openbare orde en de nationale veiligheid. Het gebruik van de schending van de mensenrechten als middel om de openbare orde te handhaven is echter niet toegestaan onder het internationaal recht, en zal in de praktijk waarschijnlijk alleen maar verwarring, paniek en wanorde verergeren.

Voorbeelden uit de OVSE-regio

In de nasleep van het virus hebben breed geformuleerde wetten die beweren 'nepnieuws' en desinformatie te bestrijden zich in de OVSE-regio verspreid. In maart, Rusland heeft wetgeving aangenomen die boetes tot € 23,000 en vijf jaar gevangenisstraf oplegt aan iedereen die “valse informatie” over Covid-19 verspreidt. Journalisten, bloggers en gezondheidswerkers^[3] zijn al op grond van de wet aangeklaagd omdat ze zich uitten over het gebrek aan persoonlijke beschermingsmiddelen en het tekort aan ventilatoren.^[4] Samen met het aannemen van een wet in maart 2019 die ‘nepnieuws’ en ‘het beledigen van de staat’ strafbaar stelt, krimpt de ruimte voor vrijheid van meningsuiting en informatie in Rusland tot een verdwijnend punt. In HongarijeIn de noodwetgeving is een gevangenisstraf van vijf jaar opgelegd voor het verspreiden van valse informatie over de uitbraak, en in mei zijn tegen 5 personen procedures ingeleid.^[5] Een noodverordening in Roemenië geeft autoriteiten de macht om websites te verwijderen die ‘nepnieuws’ over het virus verspreiden, zonder mogelijkheid om in beroep te gaan.^[6] In Bosnië-Herzegovinaheeft een nieuw decreet boetes vastgelegd voor personen die ‘paniek- en nepnieuws’ verspreiden. De eerste persoon die een boete kreeg, was een arts die op sociale media een bericht plaatste over een gebrek aan beademingsapparatuur en bedden op de intensive care.^[7]

De regering van Azerbeidzjan heeft haar Covid-19-noodmaatregelen misbruikt om personen te arresteren die kritiek hadden op de reactie van de regering op de pandemie, en heeft sinds maart minstens zes activisten en pro-oppositiejournalisten tot detentie veroordeeld.^[8] In KazachstanDe autoriteiten hebben particuliere bedrijven ingehuurd om berichten op sociale media te monitoren die desinformatie verspreiden of die een “bedreiging” zouden kunnen vormen voor de sociaal-politieke stabiliteit, en hebben enkele van hun eigen critici vervolgd.^[9] In Armeniëmogen journalisten die over Covid-19 rapporteren alleen naar officiële bronnen verwijzen.^[10] In TurkijeJournalisten zijn gearresteerd en aangeklaagd wegens “het zaaien van paniek en angst” nadat ze informatie hadden gepubliceerd over het besmettingspercentage in hun regio.^[11]

Aanbevelingen over strategieën voor het omgaan met desinformatie

Het gebruik van het strafrecht is geen geschikt instrument om geruchten en desinformatie te bestrijden. Mensen zijn bang in het huidige klimaat van onzekerheid, en in democratische samenlevingen mag een zekere mate van geruchten over het virus worden verwacht en getolereerd. Voor het grootste deel veroorzaken deze geruchten geen schade. Voor de geruchten die een reëel gevaar voor de volksgezondheid vormen, zoals het aanprijzen van namaakmedicijnen als remedie tegen het virus, zullen de bestaande wetten op het gebied van fraude of consumentenbescherming doorgaans voldoende zijn om deze aan te pakken.

Zoals Dr. Li Wenliang vóór zijn dood tegen journalisten zei: “een gezonde samenleving mag niet slechts één stem hebben”.^[12] De volksgezondheid lijdt eronder als staten het legitieme discours stopzetten en kritiek van hun eigen burgers criminaliseren. Repressief beleid leidt alleen maar tot meer angst en wantrouwen bij overheidsinstellingen, waardoor het minder waarschijnlijk wordt dat hun officiële gezondheidsrichtlijnen worden nageleefd.

Zoals onlangs werd benadrukt door verschillende VN-mensenrechtendeskundigen:^[13] de beste strategie om de verspreiding van ‘fake news’ en desinformatie te voorkomen is het versterken van het vertrouwen in de staat. Het opbouwen van betrouwbaarheid in overheidsinstellingen zal regeringen in staat stellen te blijven fungeren als de belangrijkste bron van informatie over Covid-19, en zij moeten deze vertrouwensband hooghouden door duidelijke openbare berichten en betrouwbare informatie aan alle leden van de bevolking te verstrekken. In plaats van ‘nepnieuws’ te verbieden, moeten regeringen proberen zich actief bezig te houden met gevaarlijke leugens en geruchten over het virus en deze aan te vechten. Het aannemen van een dergelijke directe en transparante strategie zal ervoor zorgen dat desinformatie niet via informele kanalen circuleert.

Bestraffende wetten op het gebied van desinformatie ontnemen de spreker niet alleen het recht op vrijheid van meningsuiting, maar ontnemen de bredere bevolking ook hun autonomie en hun vermogen om geïnformeerde meningen te ontwikkelen en overeenkomstig die meningen te handelen. Alleen door het handhaven van een omgeving die vrij is van censuurwetten kunnen individuen kritisch nadenken en veilig zelfbestuur uitoefenen op een manier die consistent is met de volksgezondheid.

Wij sluiten ons gedeeltelijk aan bij de recente aanbevelingen uit het rapport van de speciale VN-rapporteur over de bevordering en bescherming van het recht op vrijheid van mening en meningsuiting^[14] wanneer wij aanbevelen dat elke OVSE-staat:

(i) Transparant zijn en waarheidsgetrouwe informatie verstrekken aan haar burgers over de dreiging van het virus, op een manier die individuen in staat stelt kennis te nemen van de volksgezondheidssituatie en weloverwogen beslissingen te nemen over stappen om zichzelf, hun families en hun gemeenschappen te beschermen;

(ii) zich te onthouden van inmenging in de vrijheid van meningsuiting en de onafhankelijke media toe te staan hun essentiële rol te vervullen door het publiek te informeren en staatsfunctionarissen verantwoordelijk te houden voor hun verklaringen en daden;

(iii) Een einde maken aan de praktijk van het instellen van strafrechtelijke vervolgingen tegen journalisten, artsen, activisten, gezondheidswerkers en andere burgers die hun mening uiten over zaken die verband houden met de volksgezondheidscrisis, en alle personen vrijlaten die op dergelijke gronden worden vastgehouden;

(iv) Zich absoluut onthouden van het gebruik van de volksgezondheidscrisis voor onwettige politieke doeleinden die verder gaan dan de reikwijdte van de bedreiging voor de gezondheid, zoals het bedreigen, arresteren en onderdrukken van critici en tegenstanders van de regering.

(v) Het herzien van de noodtoestandswetten die zijn ontworpen om de macht van de uitvoerende macht te vergroten en de vrijheid van meningsuiting te beperken, teneinde te voldoen aan de internationale juridische beginselen van noodzakelijkheid, legaliteit en proportionaliteit, en ervoor te zorgen dat dergelijke wetten uitzonderlijk en tijdelijk van aard blijven.

eindnoten

^[1] https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(20)30382-2/fulltext

^[2]Artikel 19, lid 3, IVBPR

^[3] https://www.hrw.org/news/2020/06/15/russia-health-workers-face-retaliation-speaking-out

^[4]https://www.rferl.org/a/russia-journalists-walk-dangerous-tightrope-covering-covid-pandemic/30570614.html

^[5] https://wbj.pl/hungary-first-arrests-for-spreading-fake-news/post/127074

^[6] https://balkaninsight.com/2020/04/27/romanias-drive-to-censor-fake-news-worries-activists/

^[7]https://balkaninsight.com/2020/04/08/bosnia-trying-to-censor-information-about-pandemic-journalists-say/

^[8] https://www.hrw.org/news/2020/04/16/azerbaijan-crackdown-critics-amid-pandemic

^[9] https://www.rferl.org/a/qishloq-ovozi-kazakhstan-activists-pressure-coronavirus/30630092.html

^[10] https://eurasianet.org/armenia-takes-hard-line-against-media-reporting-on-covid-19

^[11] https://rsf.org/en/news/turkish-journalists-arrested-reporting-covid-19-cases