Roy Specchardt is een humanistische auteur en activist die van 2005 tot 2021 uitvoerend directeur was van de American Humanist Association, waar hij zich sterk maakte voor seculiere waarden, gelijkheid en sociale rechtvaardigheid. Hij is de auteur van Verandering creëren door humanisme en Rechtvaardigheidsgericht humanismeen blijft schrijven en spreken over mededogengedreven, op rechtvaardigheid gerichte humanisme.
In een tijd waarin overheden rechtse religieuze gevoeligheden belangrijker vinden dan fundamentele mensenrechten, blijft 'blasfemie' een waardevolle manier om dergelijke antidemocratische ideologieën te ondermijnen, vaak terwijl het tegelijkertijd ook een beetje grappig is.
Sommigen zien 'blasfemie' slechts als een bot wapen dat gebruikt wordt om te provoceren of te kleineren, of, iets milder, als een hulpmiddel voor slimme komieken, maar op zijn best is het een scalpel – die dogma's doorsnijdt om hypocrisie aan de kaak te stellen, schadelijke ideologieën aan te vechten en de rechten te verdedigen van degenen die door religieuze orthodoxie het zwijgen worden opgelegd. Een goede 'blasfemie' is niet roekeloos, maar handelt weloverwogen om rechtvaardige principes te bevorderen.
De ethiek van de aanval
Vrijheid van gedachte zou absoluut moeten zijn. Maar vrijheid van meningsuiting, met name religieuze uiting, heeft maatschappelijk gewicht. Een goede 'blasfemist' begrijpt dit evenwicht. Hij of zij erkent dat kritiek pijn kan doen, maar ook dat ongemak soms noodzakelijk is voor vooruitgang. We mogen niet toestaan dat bedreigingen of geweld de grenzen van de meningsuiting bepalen. Tegelijkertijd moeten we ook vermijden schadelijke retoriek te versterken die extremisme aanwakkert. Het doel is niet om chaos te veroorzaken, maar om de waarheid aan het licht te brengen.
Hoewel vaak overgenomen door conservatieven, kunnen humanisten de natuurwet heroveren. Deze wet bevestigt dat mensen inherente rechten hebben – autonome waarden die geen enkele regering of religie kan negeren. Daaronder valt het recht om vragen te stellen, kritiek te leveren en, ja, te lasteren.
De-escalatie zonder capitulatie
Organisaties zoals de Raad voor Religieuze en Levensbeschouwelijke Gemeenschappen (bekend als STL) in Noorwegen hebben aangetoond dat het mogelijk is om religieuze spanningen te de-escaleren zonder toevlucht te nemen tot censuur of geweld. De Interreligieuze Alliantie in de Verenigde Staten streeft ernaar de sociale kracht van geloof te gebruiken om een grotere scheiding tussen religie en overheid te bewerkstelligen. En leiders over de hele wereld gebruiken de strategieën van religieuze geletterdheid, pluralisme en mondiale betrokkenheid om humanistische idealen te bevorderen. De goede 'godslasteraar' hoeft deze nobele inspanningen om de wereld harmonieuzer te maken niet te ondermijnen.
Dialoog, empathie en strategische terughoudendheid kunnen de openbare orde handhaven en tegelijkertijd de vrijheid van meningsuiting beschermen. Deze vaak goedbedoelde pogingen kunnen echter ontaarden in iets veel gevaarlijkers.
Wanneer overheidsfunctionarissen die belast zijn met de dienstverlening aan iedereen, sommigen mogen uitsluiten op basis van conflicten met hun overtuigingen; wanneer wetten tegen haatmisdrijven zich uitstrekken tot pogingen om 'pre-violence' in te perken; wanneer mensen bang zijn om onrecht aan te kaarten dat in een mantel van geloof is gehuld, en, natuurlijk, wanneer er zware straffen worden uitgedeeld aan degenen die de gevoeligheden van gelovigen kwetsen, dan moeten overheden zich inhouden. Een regelmatige dosis godslastering kan helpen voorkomen dat men afglijdt naar theocratische regels.
'Blasfemeren' met een doel
Mensen kunnen zich verzetten tegen degenen die afwijkende meningen onderdrukken en humanistische idealen in gevaar brengen door een goede 'blasfemist' te zijn. Om het meest effectief te zijn, vragen ze, voordat ze 'blasfemeren':
'Blasfemie' heeft het meest positieve effect als het niet gericht is op het geloof van mensen, maar in plaats daarvan de ideeën ter discussie stelt die ten grondslag liggen aan veel geloven die onrecht verhullen of onvoorwaardelijke gehoorzaamheid eisen.
In een 2015-interviewStephen Fry bekritiseerde op godslasterlijke wijze het concept van een almachtige en zogenaamd welwillende God, wijzend op het afschuwelijke en onnodige lijden in de wereld. Hoewel er kortstondig een onderzoek naar 'godslastering' werd gestart, werd dit gestaakt omdat er geen sprake was van openbare belediging. Maar belangrijker nog, zijn opmerkingen leidden tot een brede discussie die mogelijk de culturele basis heeft gelegd voor een succesvolle referendumcampagne, drie jaar later, om 'godslastering' uit de Ierse grondwet te schrappen.
'Blasfemie' is niet alleen voor atheïsten! De aftredende christelijke gouverneur van Jakarta, Basuki Tjahaja Purnama, ook bekend als Aho, was veroordeeld voor godslastering in 2017 voor het citeren van een Koranvers tijdens een campagnetoespraak. Blijkbaar werd zijn interpretatie van het vers gezien als een belediging voor de islam, en werd hij veroordeeld tot twee jaar gevangenisstraf. Zijn gebruik van religieuze teksten was echter een bekwame manier om het misbruik van de Heilige Schrift voor verkiezingsmanipulatie aan te vechten, en leidde tot massale protesten en een internationaal debat over godsdienstvrijheid en politieke meningsuiting.
'Blasfemie' hoeft geen gevolgen te hebben op het wereldtoneel om goed te zijn. Wanneer een kind ontdekt dat het de fundamentalistische overtuigingen van zijn ouders niet deelt en hen moedig confronteert om zijn positieve overtuigingen uit te leggen die niet voortkomen uit religie, is dat eveneens een daad van 'blasfemie', althans in de ogen van de ouders. Maar hun aanvankelijke mening dat dit een 'blasfemische' aanval op hun geloof is, zou het gezin kunnen leiden tot diepere gesprekken over geloof, autonomie en respect, die alle betrokkenen helpen emotionele eerlijkheid en wederzijds respect te ontwikkelen.
Deze illustraties laten zien hoe 'blasfemie', wanneer doelbewust toegepast, een instrument kan zijn voor bevrijding, waarheidsvinding en culturele evolutie.
Laatste godslasterlijke gedachte
Een goede 'blasfemist' zijn betekent moedig zijn, niet wreed. Het betekent satire en kritiek gebruiken ter verdediging van de gemarginaliseerden, niet hun wonden verdiepen. Het betekent het heilige uitdagen wanneer het de onrechtvaardigen beschermt – en dat doen met helderheid, mededogen en overtuiging.
Afbeelding: frank333, Shutterstock
De meningen en standpunten die in dit artikel worden geuit, zijn uitsluitend die van de auteur en weerspiegelen niet noodzakelijkerwijs het officiële beleid of standpunt van een organisatie, instelling of entiteit waarmee de auteur is verbonden, waaronder Humanists International.